Πρωτομαγιά: Από το Σικάγο και τον «Επιτάφιο» του Ρίτσου μέχρι την «απειλή» του AI

Βρισκόμαστε στον 19^ο αιώνα, με την βιομηχανία να αλλάζει άρδην τόσο το παραγωγικό μοντέλο των κοινωνιών, όσο και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες εργάζονται και ζουν εκατομμύρια πολίτες στον Δυτικό κόσμο. Μπορεί να έχουμε διανύσει περίπου έναν αιώνα από την Γαλλική Επανάσταση, αλλά στο «τραπέζι» των δικαιωμάτων δύσκολα να βρει κανείς μετέπειτα αυτονόητα: το οκτάωρο, ο βασικός μισθός, η υγειονομική περίθαλψη των εργαζομένων. Οι εργάτες στα μέσα του 19^ου αιώνα εργάζονταν με όρους δουλοπάροικου, όπου οι ώρες και οι συνθήκες εργασίας καθορίζονται αποκλειστικά από την επιχείρηση.

Η βιομηχανική επανάσταση και νέα εργατική τάξη

Η ατμομηχανή της παγκόσμιας οικονομίας, οι ΗΠΑ, είχε βάλει ήδη μπροστά της μηχανές και μαζί και την Βρετανία και τις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης αποτελούσαν τα προπύργια της βιομηχανικής επανάστασης. Χιλιάδες απασχολούμενοι μέχρι πρότινος στην ύπαιθρο συρρέουν στις πόλεις, όπου η προσφορά θέσεων εργασίας είναι συνεχής και μεγάλη. Όλη αυτή η μάζα των ανθρώπων θα συνθέσει ουσιαστικά την εργατική τάξη, που όμως δεν έχει ακόμα τα συνεκτικά χαρακτηριστικά για να εκφραστεί ενιαία.

Σικάγο: Η διαδήλωση, η χειροβομβίδα και η σκευωρία

Η πρώτη Μαΐου του 1886 έμελλε να καταγραφεί ως η σημαντική μέρα για το εργατικό κίνημα. Τα συνδικάτα που έχουν δημιουργηθεί καλούν σε διαδηλώσεις στο Σικάγο και σε άλλες πόλεις του ΗΠΑ. Η απόφαση για τις κινητοποιήσεις έχει ήδη ληφθεί δύο χρόνια νωρίτερα, το 1884, στο συνέδριο της Αμερικανικής Ομοσπονδίας Εργασίας. Είχαν προηγηθεί διεκδικήσεις εργατών στον Καναδά το 1872, που ουσιαστικά ήταν η πρώτη οργανωμένη διεκδίκηση εργασιακών δικαιωμάτων.

Οι εργάτες εκείνη την εποχή δούλευαν έως και 16 ώρες την ημέρα. Το Σικάγο είναι μια πόλη με καλπάζουσα βιομηχανική ανάπτυξη. Έχει πάνω από 1.200 εργοστάσια με περισσότερους από 350.000 εργαζόμενους, οι περισσότεροι απ’ αυτούς μετανάστες.

Την Πρωτομαγιά γίνεται μεγάλη συγκέντρωση στην οποία συμμετέχουν πάνω 90.000 εργάτες. Το σχέδιο των συνδικάτων ήταν να επεκταθεί η διαμαρτυρία χρονικά. Στις 3 Μαΐου η απεργία σε ένα από τα εργοστάσια της πόλης τελειώνει βίαια. Αστυνομία και και μέλη της ασφάλειας του εργοστασίου διαλύουν την συγκέντρωση των απεργών και βάζουν απεργοσπάστες να δουλέψουν στη θέση τους. Ο απολογισμός της καταστολής τραγικός, καθώς τέσσερις εργάτες πέφτουν νεκροί. Την επόμενη ημέρα, 4 Μαΐου, οργανώνεται ειρηνική συγκέντρωση στην πλατεία Χίμαρκετ, που πνίγηκε επίσης στο αίμα. Οι ομιλίες γίνονται κανονικά και πιάνει βροχή. Γύρω στις 10 το βράδυ οι συγκεντρωμένοι έχουν αρχίσει να διαλύονται, αφού η βροχή δυναμώνει. Στο βήμα βρίσκεται ο τελευταίος ομιλητής και στην πλατεία παραμένουν μερικές εκατοντάδες. Τότε, μια ομάδα περίπου 200 οπλισμένων αστυνομικών φτάνει στην πλατεία με σκοπό να διαλύσει την εναπομείνασα συγκέντρωση. Ο επικεφαλής καλεί τους συγκεντρωμένους να φύγουν για τα σπίτια τους. Ο ομιλητής από το βήμα λέει ότι η συγκέντρωση είναι ειρηνική. Ξαφνικά ακούγεται μια ισχυρή έκρηξη που προέρχεται από χειροβομβίδα. Θύματα κυρίως αστυνομικοί. Τραυματίζονται 67, και επτά πεθαίνουν στη συνέχεια από τα τραύματα τους. Η αστυνομία ανοίγει πυρ κατά των συγκεντρωμένων σκοτώνοντας τέσσερις ανθρώπους σύμφωνα με την επίσημη καταγραφή και τραυματίζοντας περισσότερους από 200.

Για τη χειροβομβίδα κατηγορήθηκαν χωρίς κανένα στοιχείο οκτώ συνδικαλιστές που ήταν οργανωτές της διαδήλωσης, οι περισσότεροι Γερμανοί μετανάστες. Στη δίκη που ακολουθήσε με συνοπτικές διαδικασίες τέσσερις καταδικάζονται σε θάνατο και ένας σε 15 χρόνια κάθειρξη. Η υπεράσπιση των κατηγορούμενων έκανε έφεση. Ο κυβερνήτης μετέτρεψε σε ισόβια δύο θανατικές ποινές. Ένας αυτοκτόνησε. Οι άλλοι τέσσερις οδηγήθηκαν στην αγχόνη τραγουδώντας τη «Μασσαλιώτιδα». Η δίκη των οκτώ είναι μία από τις μεγαλύτερες υποθέσεις κακοδικίας στις ΗΠΑ. Το 1893, επτά χρόνια αργότερα, ο κυβερνήτης του Ιλινόις παραδέχτηκε ότι και οι 8 ήταν αθώοι. Μέχρι τώρα παραμένει ανεξακρίβωτο ποιος ήταν ο δράστης που έριξε τη χειροβομβίδα.

Η καθιέρωση της 1ης Μαΐου ως ημέρας των εργατών δε σημαίνει βέβαια ότι οι διεκδικδήσεις έγιναν άμεσα αποδεκτές. Χρειάστηκαν δεκαετίες για να γίνει αποδεκτό και να νομοθετηθεί το 8ωρο.

Το οκτάωρο ως εργατική κατάκτηση έγινε αποδεκτό το 1919 στα Συνέδρια Ειρήνης που τερμάτισαν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Την παρακολούθηση της γενίκευσης της οκτάωρης εργασίας στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο ανέλαβε το Διεθνές Γραφείο Εργασίας.

Είχε προηγηθεί ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918), με την κατάρρευση των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών, η Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία (1917) και οι εξεγέρσεις σε Γερμανία και Ουγγαρία (1919). Η Ελλάδα ήταν από τις πρώτες χώρες που υπέγραψαν τη συμφωνία του 1919, αν και χρειάστηκαν αρκετά χρόνια για να νομοθετηθεί και να έχει γενική εφαρμογή.

Τα εργατικά κινήματα στην Ελλάδα

Τα πρώτα εργατικά κινήματα στον ελλαδικό χώρο δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα με την ανάπτυξη της καπνοκαλλιέργειας τον 19ο αιώνα. Η πρώτη απεργία στον, τότε υπό οθωμανική διοίκηση, ελλαδικό χώρο ξέσπασε την Πρωτομαγιά του 1888 στην πόλη της Δράμας. Οι καπνεργάτες είχαν ως κύριο αίτημα τις δέκα ώρες εργασίας, καθώς εκείνη την εποχή οι εργάτες απασχολούνταν έως και δεκατρείς ώρες τη μέρα.

Το 1892 έγινε η πρώτη πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση στο νεοελληνικό κράτος, από το Σοσιαλιστικό Σύλλογο του Καλλέργη. Το 1893 δύο χιλιάδες εργάτες διαδήλωσαν ζητώντας οκτάωρο, Κυριακή αργία και κρατική περίθαλψη στα θύματα εργατικών ατυχημάτων. Το 1894 γίνεται άλλη μια μεγάλη συγκέντρωση, με τα ίδια αιτήματα, που λήγει με 10 συλλήψεις. Τον Αύγουστο ακολουθεί η σύλληψη του σοσιαλιστή Σταύρου Καλλέργη.

Τα επόμενα χρόνια έχουμε σποραδικά στον ελλαδικό χώρο κινητοποιήσεις με τα ίδια αιτήματα, αλλά πρέπει να φτάσουμε στο 1936 όταν κορυφώθηκαν οι διαδηλώσεις από τους καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης. Τα γεγονότα ξεκίνησαν γύρω στον Φεβρουάριο, με κατάληψη ενός εργοστασίου ύστερα από την απόρριψη των αιτημάτων των εργατών. Αυτή γνώρισε τη συμπαράσταση καπνεργατών από άλλα εργοστάσια. Εναντίον τους χρησιμοποιήθηκε τόσο η αστυνομία όσο και ο στρατός. Δεν υπήρχε κεντρική συγκέντρωση, αλλά μικρές με ομιλητές σε διάφορα μέρη της πόλης.

Οι εργατικές κινητοποιήσεις στην πόλη κορυφώθηκαν τον Μάιο του 1936, με τη μεγάλη απεργία και διαδήλωση των καπνεργατών. Η Αστυνομία προσπάθησε να διαλύσει τη διαδήλωση με τραγικά αποτελέσματα. Υπήρξαν συνολικά δώδεκα νεκροί, ανάμεσα στους οποίους και ο 25χρονος αυτοκινητιστής, Τάσος Τούσης, στη διασταύρωση Εγνατίας και Βενιζέλου. Η φωτογραφία που απαθανάτισε τη μητέρα του να τον θρηνεί μόνη στο μέσον του δρόμου δημοσιεύθηκε στον Τύπο και αποτέλεσε την έμπνευση του Γιάννη Ρίτσου για τον «Επιτάφιο» που αργότερα μελοποιήθηκε από τον Μίκη Θεοδωράκη.

Τόσο στον ελλαδικό χώρο, όσο και διεθνώς η πίεση από τα εργατικά κινήματα απέδωσε καρπούς. Αργά ή γρήγορα το 8ωρο, η αργίας της Κυριακής και η πενθήμερη εργασία θεσμοθετούνται και αποτελούν νόμους του κράτους.

Η καθυστέρηση στη θεσμοθέτηση του 8ωρου λόγω… προσφύγων

Το 1922-23, λόγω του προσφυγικού, η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε αναβολή της εφαρμογής του οκτάωρου. Ο πρόεδρος των βιομηχάνων Ανδρέας Χατζηκυριάκος υποστήριζε ότι η εφαρμογή του θα έθετε σε κίνδυνο την ελληνική βιομηχανία, θα επιβάρυνε 20% το κόστος και θα μείωνε την ανταγωνιστικότητά της. Το 1924-25 εντάθηκαν οι κινητοποιήσεις, μαζί με άλλα αιτήματα, αλλά αποδίδονταν στους ελάχιστους την εποχή εκείνη κομμουνιστές, πράγμα που ανάγκασε τον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Παπαναστασίου να δηλώσει ότι «Εάν με την πρόφασιν του κομμουνισμού κτυπήσωμεν ολόκληρον την εργατικήν τάξιν η εξέργερσις θα είναι αναπόφευκτος και μοιραία».

Οι κυβερνήσεις της εποχής προσπαθούσαν να ισορροπήσουν ανάμεσα στην αναβολή του οκταώρου, και στην αποφυγή σύγκρουσης με το ΔΓΕ που επόπτευε την εφαρμογή των συμβάσεων. Οταν με υπόμνημα του 1925 η ελληνική κυβέρνηση πρότεινε τέσσερα χρόνια αναβολής, το Διεθνές Γραφείο Εργασίας, ήταν καταπέλτης: «Η Ελλάδα έχει υπογράψει. Υπέγραψε πρώτη. Εχει δεσμευθεί απέναντι στα άλλα κράτη. Οι ιδιαίτερες συνθήκες που προβάλλει είναι προφανώς άξιες προσοχής, αλλά κάθε κράτος ιδιαίτερες συνθήκες επικαλείται».

Η αναβλητικότητα της ελληνικής κυβέρνησης είχε όμως και διεθνή ερείσματα. Εως τότε λίγες χώρες είχαν επικυρώσει τη σύμβαση για το οκτάωρο, και υπήρχαν πολλές ανατροπές λόγω της κρίσης. Ακόμη και στις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες, το οκτάωρο εφαρμόστηκε σε κλάδους που είχαν ισχυρό συνδικαλισμό με μεγάλη διαπραγματευτική δύναμη. Και στην Ελλάδα, επίσης, η εφαρμογή του οκτάωρου κατακερματίστηκε. Ως το 1940 είχαν εκδοθεί 50 νομοθετικά κείμενα για τη ρύθμιση των ωρών εργασίας και ο νομικός πολυδαίδαλος εμπόδιζε τον έλεγχο της πραγματικής εφαρμογής, η οποία απείχε πολύ από τις επίσημες διακηρύξεις. Σε πολλούς κλάδους, η αμοιβή με το κομμάτι εξανάγκαζε σε 12 και περισσότερες ώρες εργασίας.

Η μεταπολεμική κοινωνική ειρήνη και τα «πισωγυρίσματα»

Μετά τον πόλεμο σε όλη την Ευρώπη η πολιτικη επιδίωξη όλων ήταν η κοινωνική ειρήνη, που θα βοηθούσε στην ρημαγμένη από τον πόλεμο ήπειρο. Άρχισαν να γίνονται αποδεκτές και να εφαρμόζονται οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας που διασφάλιζαν ελάχιστες αμοιβές, αυξήσεις, άδειες, επιδόματα και χρόνο εργασίας. Ήταν ίσως η πρώτη φορά που το εργατικό δυναμικό έβλεπε ουσιαστική αύξηση των αποδοχών, ενώ παράλληλα έγινε πραγματικότητα η κοινωνική κινητικότητα, που επέτρεψε σε γόνους φτωχώς οικογενειών να κάνουν άλματα και σε οικονομικό και σε κοινωνικό επίπεδο.

Αυτή η κοινωνική ειρήνη δεν σήμαινε ότι έπαψαν να υπάρχουν κινητοποιήσεις και διεκδικήσεις. Ειδικά στις δεκαετίες του ’60 και του ’70 τα συνδικάτα ισχυροποιήθηκαν, απέκτησαν πολιτική δύναμη και μεγάλη δυναμική στους εργαζομένους. Η μεταπολεμική ευημερία όμως οδήγησε σιγά- σιγά σε μία παρακμή που έγινε πιο αισθητή από τα τέλη του 20 αιώνα και μετά. Οι «επαγγελματίες συνδικαλιστές» που πολλές φορές έκαναν προσωπικές πολιτικές καριέρες σε συνδυασμό με μια πιο απολίτικη στάση ζωής, ειδικά των νεοτέρων, οδήγησε εν πολλοίς τον συνδικαλισμό σε απαξίωση.

Μέσα σ’ αυτό το κοινωνικό πλαίσιο η οικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008 και σάρωσε όλον τον πλανήτη οδήγησε σε θεαματικά πισωγυρίσματα όσον αφορά τα εργασιακά δικαιώματα. Ειδικά στην Ελλάδα, που έφτασε στο χείλος της χρεοκοπίας, πολλά από τα «αυτονόητα» εργασιακά δικαιώματα θυσιάστηκαν στο βωμό των προγραμμάτων, που συνηθίσαμε να τα αποκαλούμε «μνημόνια». Θεαματική μείωση των αποδοχών, επί της ουσίας κατάργηση των συλλογικών συμβάσεων, θεαματικά ποσοστά ανεργίας, πληγές που ακόμα και μετά από 15 χρόνια δεν έχουν επουλωθεί.

Οι νέες εργασιακές σχέσεις και η «απειλή» του AI

Το μεγάλο ερώτημα καθώς φτάνουμε στο μισό της τρίτης δεκαετίας του 21ου αιώνα είναι αν τα αιτήματα των εργατών του 19ου αιώνα παραμένουν επίκαιρα. Η απάντηση είναι καταφατική, αν λάβουμε υπόψη το ρευστό σκηνικό που έχει διαμορφωθεί για την εργασιακή (αν)ασφάλεια στο βωμό της «ανταγωνιστικότητας» ή της «ανάπτυξης», για την οποία πάντα παραμένει το ερώτημα αν τους περιλαμβάνει όλους. Όσο τα ποσοστά φτώχειας ή η δυνατότητα μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης παραμένουν ζητούμενα, κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι τα αιτήματα για καλύτερες αμοιβές είναι «παρωχημένα».

Οι προκλήσεις της νέας εποχής όμως και η τεχνολογική επανάσταση, που δεν είναι πλέον σενάριο για το μέλλον, αλλά απτή πραγματικότητα, θέτουν ερωτήματα για το πλαίσιο των διεκδικήσεων των εργαζομένων τις επόμενες δεκαετίες.

Αρκεί η διεκδίκηση του 8ωρου σε μία εποχή που το AI φαίνεται ότι καταργεί με καλπάζοντες ρυθμούς θέσεις εργασίας, οδηγώντας χιλιάδες εργαζομένους στο περιθώριο και τελικά στην ανέχεια; Το σκηνικό μέσα στο οποίο ζει ένας εργαζόμενος του 21ου αιώνα είναι τελείως διαφορετικό απ’ αυτό 170 χρόνια πριν. Τα εργοστάσια και οι μηχανές τους δεν βρίσκονται πλέον στις παρυφές ή και εντός των πόλεων, η «μηχανή» πλέον μπορεί να είναι άυλη, ένα «σύννεφο» όπως έχει επικρατήσει να λέγεται στην νέα γλώσσα. Τα εργατικά κινήματα του μέλλοντος θα πρέπει να διεκδικήσουν συμμετοχή στον πλούτο που δημιουργείται από την ανάπτυξη της τεχνολογίας, να θέσουν αιτήματα που ενδεχομένως φαίνονται σήμερα ουτοπικά, αλλά αυτό δεν αποκλείει το να είναι ο ρεαλισμός του μέλλοντος. Σε κάθε περίπτωση το Σικάγο του 1886 και η Θεσσαλονίκη του 1936 θα παραμείνουν γεγονότα ορόσημα, καθώς «δίδαξαν» στις επόμενες γενιές ότι το ψωμί ποτέ δεν σου χαρίζεται, το έχεις όταν το διεκδικείς.